Historia

Kościół parafialny pod wezwaniem Wniebowzięcia Najświętszej Maryi Panny, należy do najpiękniejszych w diecezji drohiczyńskiej. W 1456 roku wzniesiono w Siemiatyczach pierwszy kościół drewniany ufundowany przez Michała Kmitę Sudymontowicza z Cholewa.

Kościół ten przetrwał do początków XVII wieku, kiedy to Leon Sapieha w 1626 roku rozpoczął budowę nowego kościoła murowanego. Ukończył ją jego syn Kazimierz Leon Sapieha w 1637 roku. W testamencie, spisanym na kilka miesięcy przed śmiercią, Lew Sapieha prosił swoich synów - Kazimierza Leona, pisarza Wielkiego Księstwa Litewskiego i Jana Stanisława, marszałka Wielkiego Księstwa Litewskiego: „… a iżem począł kościoły dwa murować i już mury wywiedzione, jeden w Siemiatyczach, a drugi w Słonimie, proszę synów moich, aby młodszy w Siemiatyczach, a Imci Pan Marszałek w Słonimie tych kościołów dobudowali…”.

Murowany kościół stanął za północno-wschodnim narożem prostokątnego rynku, na skraju plateau, rozciągającego się nad doliną rzeki Kamionki. W 1638 roku kościół „… a przez J. W. Zamojskiego Biskupa Bukońskiego pod tytułem Wniebowzięcia N. M. P. pokonserwowany został”.

Wzniesiona wówczas świątynia otrzymała formę budowli bazylikowej z kwadratową wieżą od zachodu. Kształt obecnej fasady zachodniej pochodzi z XVIII stulecia. Świadczy o tym fragment dokumentu z 1727 roku: „… Expensem Jaśnie Wielmożnego Michała Sapiehy Pisarza W. Księstwa Litewskiego Dziedzica Siemiatycz Fundatora Zgromadzenia Missionis Domu Siemiatyckiego, przymurowana jest Facyata alias Babiniec bez kopuły y tegoż Expensem iest obmurowany Cmentarz.”

W roku 1719 przejęli kościół i obowiązek duszpasterskiej troski o parafię księża misjonarze św. Wincentego a’Paulo.

Kościół siemiatycki w swej siedemnastowiecznej postaci, reprezentuje typ budowli dość rozpowszechnionej wówczas w Polsce.

Do tej pory nie udało się ustalić architekta kościoła, wiadomym jest tylko, że Kazimierz Leon Sapieha fundując klasztor i kościół w Berezie w 1648 roku, sprowadził z Warszawy „architekta Włocha”. Kogo zatrudnił w Siemiatyczach - nie wiadomo.

W czasie obydwu wojen światowych, kościół nie doznał większych uszkodzeń i dobrze konserwowany zachował się w zadowalającym stanie do dnia dzisiejszego.

Obecnie, stan zachowania kościoła, nie powinien budzić większych zastrzeżeń. Staraniem miejscowego duchowieństwa, w okresie minionych kilkudziesięciu lat, odnowiono wnętrza, położono nowe warstwy złoceń, głównie na detalach przy ołtarzach, uruchomiono zegar wieżowy, który miastu wybija godziny a nawet kwadranse.

 Opis kościoła parafialnego

Kościół usytuowany jest we wschodniej części miasta, otoczony murowanym ogrodzeniem, w którym od zachodu znajduje się brama a od wschodu i północy - kaplice. Kościół jest budowlą orientowaną, zwróconą frontem na zachód. Zbudowany w stylu renesansowo-barokowym, fasada zachodnia zaś w stylu późnego baroku. Budulcem służącym do zbudowania kościoła była cegła spajana wapienną zaprawą. Cały budynek jest otynkowany i utrzymany w kolorach kremowym i białym. Jest to kościół trzynawowy, na rzucie prostokąta, typu bazylikowego. Prezbiterium niewydzielone z głównego korpusu zamknięte jest półkolistą absydą.

Główne wejście prowadzi przez kruchtę - od strony zachodniej. Od południowej strony przylega do kościoła zakrystia, połączona krytym korytarzem - pawilonem z budynkiem klasztornym. Przy północnej ścianie prezbiterium znajduje się piętrowa przybudówka na planie koła mieszcząca na dole skarbczyk a na piętrze pomieszczenie gospodarcze.

Kościół przykryty jest dwuspadowym dachem z dachówkami nad głównym korpusem, jednospadowym - nad nawami bocznymi i kruchtą oraz czterospadowym nad zakrystią, obity miedzianą blachą.

Wnętrze siemiatyckiego kościoła przedstawia się, jak niżej: nawa główna jest szersza od naw bocznych, w jej zachodnim krańcu znajduje się chór muzyczny wsparty na czterech dorycyzujących kolumnach. Nawy boczne, niższe od głównej, łączą się z tą nawą przy pomocy trzech par akord na pełnych łukach.

Ściany naw bocznych są regularnie podzielone pilastrami: w nawie głównej pilastry posiadają bazy oraz głowice podtrzymujące belkowanie. W polach, pomiędzy pilastrami nawy głównej, powyżej arkad, znajdują się trzy prostokątne płyciny, obecnie wypełnione malowidłami.

Jak poprzednio było wspomniane, prezbiterium nie jest wydzielone z głównej nawy, ale jest zaznaczone silnie wysuniętymi zdwojonymi pilastrami i gurtem zamiast tęczy. Sklepienie nad nawą główną jest kolebkowe z lunetami, nad bocznymi zaś - krzyżowe. W prezbiterium znajduje się sklepienie kolebkowe, ozdobione piękną, geometryczną, stiukową dekoracją, wśród której obok monogramów Chrystusa - IHS, św. Hieronima, św. Marii Magdaleny, znaleźć można kartusze z herbem Sapiehów - Lis.

Stiukowa dekoracja sklepień przechodziła wiele metamorfoz w wiekach XVI i XVII. Można dzielić te dekoracje na rodzaje, w zależności od kraju, gdzie powstawały. I tak, są sztukaterie włoskie, angielskie, holenderskie - każde z nich posiadają swoiste cechy. Sztukaterie występujące w Polsce miały kilka odmian. Siemiatyckie sklepienie prezbiterium i jego dekoracja nalezą do tzw. sztukaterii lubelskich, bardzo rozpowszechnionych na Lubelszczyźnie oraz na Podlasiu i Wileńszczyźnie. Im dalej od Lublina, tym rzadszy staje się sam lubelski typ kościoła, ale jak pisze Władysław Tatarkiewicz „… nie lubelskie dekoracje sklepienne”. „Na ziemiach wschodnich, gdzie tylko parę kościołów do tego typu zaliczyć można, sztukaterii „lubelskich” natomiast jest bardzo wiele; posiada je kilka miejscowości nad Bugiem jak Kodeń i Siemiatycze, a więcej jeszcze dalej na wschód…”.

Z zewnątrz kościół prezentuje się bardzo okazale. Frontowa elewacja jest dwukondygnacjowa, rozczłonkowana podwójnymi kolumnami zaś na narożach opilastrowana. Elewację wieńczy trójkątny tympanom. Linią podziału na dwie kondygnacje, jest bogato profilowany gzyms łamany, biegnący nad zdwojonymi kolumnami. W dolnej partii frontowej elewacji, w przyziemiu, na osi nawy głównej, jest umieszczone wejście do kościoła w postaci prostokątnego otworu ozdobionego uszkowatym obramowaniem, nad którym znajduje się niewielki trójkątny szczyt. Nad szczytem jest prostokątny otwór okienny w płaskim obramieniu.

W bocznych ścianach kruchty, od północy i od południa, znajdują się prostokątne otwory wejściowe w bogato profilowanych, uszkowatych obramieniach z dekoracyjną supraporta w postaci odcinka gzymsu, opartego na wygiętych lizenach, pomiędzy którymi znajduje się owalna płycina. Nad supraportą umieszczony jest prostokątny otwór okienny. W drugiej kondygnacji fasady frontowej, ponad gzymsem, na osi głównej kościoła, umieszczone są drzwi – okno /porte- fenetre/ w profilowanym obramieniu, z balkonem nadwieszonym nad głównym wejściem, z kutą balustradą. Po lewej i prawej stronie porte - fenetre umieszczone są spływy zakończone obeliskami. Wieża umieszczona nad drugą kondygnacją fasady, tworzy jakby trzecią jej kondygnację. Kwadratowa bryła wieży posiada w narożach dekoracje w postaci zdwojonych pilastrów. Nad pilastrami biegnie gzyms, pod którym od północy, zachodu i południa umieszczone są czterolistne otwory, nad otworami zaś znajdują się tarcze zegarowe. Wieże wieńczy rozczłonkowany hełm.

Dzwonnica

Dzwonnica usytuowana jest w pobliżu kościoła parafialnego, po południowej jego stronie i jest włączona w mur okalający tenże kościół. Jest to budowla murowana dwukondygnacjowa, tynkowana, na rzucie kwadratu, wbudowana w 1725 roku.

Dolna część obiektu, niska ma powierzchnie ścian tynkowane, z zaznaczonymi boniami, górna posiada ściany wklęsłe a okrągłe półkolumny w narożach; każda z elewacji ma otwór w kształcie wydłużonego prostokąta zamkniętego pełnym łukiem a ujętym w dwie półkolumny. Całość zwieńczona falującym belkowaniem, przykryta jest kopulastym dachem krytym dachówką osnówką. Obecnie istniejąca dzwonnica jest jedną z dwóch, które niegdyś wiązały się z zespołem kościelno-klasztornym (komponuje się zresztą raczej z klasztorem).

„Przy tym kościele są dwie dzwonnice, które dla ozdoby Domu niż Kościoła są postawione i wymurowane z otwartością na cztery strony w kolumnadach, przykrycie okrągławe, dachówką iako y Kościół okryte, z tych na iedney która na cmentarzu stoi są trzy dzwony w proporcji do siebie powiększone…”.

„LEO SAPIEHA WOIEWODA WILENSKY HETMAN WIELKY W. X. LITH. MOHI LOWSKY ZOSTAROVA SWYM KOSTEM DOKOSCIOIA SIEMIATYCKIEGO WYSTAWIEL ROKV 1626”.

Druga dzwonnica, znajdująca się niegdyś po południowej stronie frontonu klasztoru, jak również na południe od obecnie istniejącej dzwonnicy, została rozebrana w latach 1939-1944 gdyż stan, w jakim wówczas się znajdowała nie pozwalał na jej naprawę.

Wcześniej, bo już w 1929 roku, Rokowski pisał: „… inne jego części (klasztoru - przypis autora) i jedna z pięknych oddzielnie stojących dzwonnic potrzebują gruntowego remontu.”

Oto zebrane ważniejsze daty z historii kościoła:

 1456 - budowa kościoła prawdopodobnie drewnianego, z fundacji Michała Kmity Sudymontowicza z Chożewa, woj. Wileńskiego.

1626 - początek budowy nowego kościoła murowanego z fundacji Iwa Sapiehy.

 1637 - ukończenie budowy kościoła staraniem Kazimierza Leona Sapiehy.

1638 - konserwacja kościoła p.w. Wniebowzięcia N.M.P.

1727 - do kościoła przymurowano „facyatę alias babiniec bez kopuły” oraz obmurowano cmentarz.

Po 1727 - w ciągu następnych lat z fundacji Sapiehy i księdza Krassowskiego oraz staraniem ks. Misjonarzy przykryto wieżę hełmem, założono zegar, we wnętrzu wymieniono drewniane posadzki na kamienne, powiększono organy, poszerzono chór muzyczny, odrestaurowano osiem ołtarzy.

1777 - Księżna Anna Jabłonowska odnowiła kościół ozdabiając go obrazami Czechowicza: Wniebowzięcie N.M.P i św. Wincenty a’Paulo.

1864 - nad bramą ogrodzenia cmentarza umieszczono figurę św. Michała, zdobiącą uprzednio jedną z bram ratusza, spalonego przez Rosjan w 1863 roku.

1928 - jak wynikało z raportów konserwatorskich, kościół oraz budynek poklasztorny były w bardzo złym stanie technicznym.

Wyjaśnienie trudniejszych terminów:

Absyda - otwarta do wnętrza dobudówka o planie półkolistym lub wielobocznym, kończąca prezbiterium, nawę, kaplice.

Bazylikowy układ - w architekturze, głównie religijnej, oznacza zespół trzech lub pięciu naw, z których środkowa główna  jest znacznie wyższa od pozostałych, posiada okna nad dachami naw bocznych.

Cokół - masywna podstawa kolumny.

Fasada - zewnętrzna, zwykle frontowa ściana budowli.

Pilaster - płaski pas dzielący pionowo ścianę, ukształtowany na podobieństwo kolumny.

Supraporta - płycizna nad drzwiami, może być wypełniona malarstwem lub płaskorzeźbą.

Tęcza - w architekturze kościelnej wielka arkada na granicy prezbiterium i części nawowej.

Fragment pracy magisterskiej Henryka Świerżewskiego „Zabytki Siemiatycz dowodem przeszłości miasta” 1983 r.